مدرسۀ مریم بیگم صفوی كه امروزه به حوزۀ علمیۀ آیت الله علوی نیز مشهور است، قدیمی ترین مدرسه خوانسار است كه در زمان صفویه توسط مریم بیگم شاهزاده صفوی بنا گردیده است. در سال ۱۱۰۶ هـ.ق مقارن با سلطنت شاه سلیمان صفوی و به دستور مریم بیگم صفوی ساخته شده است. لازم به ذكر است كه این شاهزاده صفوی همچنین مدرسه ای به همین نام در سال ۱۱۱۵ هـ ق در محله خواجو در شهر اصفهان نزدیك چهارسو نقاشی ساخته كه متأسفانه امروزه به كلی ویران شده و در محل آن مدرسه ای جدید ساخته اند. دو لوح سنگی حاوی كتیبه از مدرسه قدیمی و كتیبه سردر مدرسه در موزه ایران باستان نگاهداری می شود.
ویژگیهای معماری
مدرسه مریم بیگم دارای ۱۵۰۰ متر مربع مساحت است. طرح معماری بنا هشت ضلعی است كه دارای حیاط در مركز آن حوض سنگی و اطراف آن مسجد، حجره ها و مدرسه واقع است. مجاور مدرسه قطعه زمینی به مساحت ۲۰۰ مترمربع وجود دارد كه سابقاً مكان حمام متعلق به مدرسه در آن بنا گردیده بود و امروز از بین رفته است. مدرسه دارای دو در ورودی است. در اصلی مدرسه سمت شمال، مجاور رودخانه خوانسار قرار دارد. این در دارای سردری زیبا به ارتفاع ۷ متراست. ورودی مدرسه، دالانی است به طول ۹ متر است كه در پایان دالان ورودی، به قرینه سمت نمای خارجی، دو سكوی سنگی از سمت داخلی محوطه ایجاد شده است. در وسط دالان در سمت راست، ورودی كتابخانه واقع است كه با ۱۲ پله به كتابخانه كه در طبقه فوقانی دالان ورودی قرار گرفته متصل است. مدرسه دارای ۲۲ حجره می باشد. روبروی در شمالی مدرسه در سمت جنوب حیاط، مسجد واقع و در دو سوی غرب و شرق حیات آن دو حجره به قرینه قراردارد كه این دو حجره همچون سایر حجره ها با دو پله سنگی به حیات مرتبط است. سقف كلیه حجره ها به صورت طاق ضربی به شكل هلال از درون بسیار زیبا نماسازی گردیده است. كلیه حجره ها فاقد پنجره است. نمای داخلی مدرسه اصالت خویش را حفظ نموده و از زمان ساخت تا كنون ظاهراً تغییر چندانی نیافته است. حمام و آشپزخانه در ضلع جنوب غربی واقع است و درطبقه فوقانی حمام و آشپزخانه دو حجره كه جدید احداث گردیده قرار دارد و راه ورودی آن از داخل بنا می باشد. در ضلع جنوب شرقی مدرسه در ورودی دیگر ایجاد گردیده كه با دالانی نسبتاً طولانی به خیابان آیت الله خوانساری متصل است. در ضلع شمال شرقی مدرسه كلاس درس و دستشویی های مدرسه قرار دارد.
این مدرسه در سال ۱۳۰۶ هـ.ش توسط حاجی میرزا محمد تقی خوانساری و در سال ۱۳۵۴ هـ.ش نیز به همت مرحوم آیت الله حاج سید حسین علوی، مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. براساس حدیث شریف (انا مدینة العلم و علی بابها) كه بر سردر مدرسه گچبری گردید، نام مدرسه را علوی نامیدند. مدرسه دارای موقوفات قابل توجهی بوده كه متاسفانه به مرور زمان از بین رفته و یا از حالت وقف خارج گردیده و تنها یك مورد از رقبه موقوفات آن باقی است.
مسجد
مسجد در سمت جنوب مدرسه قرار دارد. ارتفاع سردر ورودی مسجد ۶ متر است مسجد از دو بخش تشكیل شده است بخش اولیه به صورت مستطیل با جهت شمالی-جنوبی و بخش دوم در انتهای قسمت اول به‌صورت مستطیل با جهت غربی–شرقی است. در بالای سردر مسجد این جمله بر روی كاشی نقش بسته است: «ولقد اَمَرَ بتعمیرهذالبنا حجت‌الاسلام والمسلمین آیت الله العظمی الحاج آقا حسین العلوی الموسوی» این كاشی ها مربوط به زمانی است كه مدرسه توسط مرحوم آیت الله علوی تعمیرگردید. گنبد كوچك مسجد در مركز آن واقع است و محراب در سمت غرب این بخش قرار دارد. در جلو این مسجد كه با دو پله به حیاط مدرسه متصل است ایوانی به ابعاد ۴ متر در۴ متر قرار دارد كه سقف آن به صورت هلال می باشد. دور تا دور مسجد نیز همچون سایر بخش های مدرسه، به ارتفاع ۸۰ سانتی متر از كف به وسیله سنگ نماسازی گردیده كه بر زیبایی بنا افزوده است. در بخش شرقی مسجد با دو پله امكان ورود به بخش وضوخانه مهیا گردیده است. در سمت راست مسجد حجره ای كوچك قرار دارد كه این حجره دارای دو در ورودی بوده است یك در از داخل حیاط مدرسه و در دیگر از خارج از مدرسه به حجره متصل بوده كه اكنون این در بعلت تصاحب زمین های اطراف مدرسه و راه عبور مسدود گردیده و راهی از مسجد به خارج از مدرسه وجود ندارد.
كتابخانه
مدرسه از زمان تأسیس دارای كتابخانه بوده ولی متاسفانه كتابخانه آن دستخوش حوادث گردیده است. قدیمی ترین نسخه خطی موجود یك نسخه فروع كافی است كه تاریخ وقف آن ۱۱۱۳ هـ ق می باشد. تعداد كتب چاپی كتابخانه بالغ بر۶۰۰۰ جلد است كه اكثر آنها كتب مرجع هستند.
موقعیت مكانی
مدرسه مریم بیگم در سمت جنوب شهر مجاور سرشاخه شرقی رودخانه خوانسار واقع گردیده است.
